Zatkany nos, gęsta wydzielina w kolorze żółtym lub zielonym, gorączka, osłabienie – to niektóre objawy ostrego zapalenia zatok. Choroba ta w początkowym etapie może być leczona domowymi sposobami. Jednak w większości przypadków wymaga pomocy specjalisty – ukierunkowanego leczenia laryngologicznego.
Zatoki przynosowe to przestrzenie powietrzne, położone obustronnie w bezpośrednim sąsiedztwie jam nosa. Wyróżnia się cztery parzyste zatoki przynosowe. Są to:
- zatoka szczękowa,
- zatoka czołowa,
- zatoka linowa,
- zatoka sitowa
W rozwoju embrionalnym powstają one jako wpuklenia błony śluzowej jam nosa w kierunku sąsiadujących kości. Od tych kości przyjmują także swoje nazwy.
Wnętrze zatok przynosowych wysłane jest błoną śluzową, która stanowi przedłużenie błony śluzowej jamy nosa. W związku z tym proces zapalny obejmujący błonę śluzową zatok nie może być traktowany odrębnie od infekcji toczącej się w jamach nosa i odwrotnie. Jest to proces zawsze, choć z różnym nasileniem, obejmujący zarówno jamy nosa, jak i zatoki przynosowe.
Zapalenie zatok jest bardzo częstym rozpoznaniem w praktyce zarówno lekarzy rodzinnych, jak i otolaryngologów. Ocenia się, że rocznie ostre ropne zapalenie zatok dotyka 10-15% społeczeństw Europy. W Niemczech stwierdza się ponad 6 milionów przypadków ostrego ropnego zapalenia zatok każdego roku. W USA liczba ta sięga 20 milionów. Jest to także jedna z częstszych dolegliwości wymagających stosowania antybiotykoterapii. We Francji około 7% wszystkich antybiotyków jest przepisywana w celu leczenia zapalenia zatok. W USA na leczenie zapalenia zatok wypisywane jest 7-12% wszystkich leków przeciwbakteryjnych. Poza tym ostre i przewlekłe zapalenie zatok znajduje się pośród 10. stanów chorobowych, które wpływają na wzrost kosztów pracy w USA.
W społecznościach europejskich około 80% przypadków ostrego zapalenia zatok (o.z.z.) spowodowanych jest infekcją S. pneumoniae, H. influenzae, M. catarrhalis, S. aureus.
Zapalenie obejmuje błonę śluzową widocznych na poniższej grafice zatok czołowych i szczękowych. Stąd charakterystyczny dla tego schorzenia ból głowy nasilający się przy pochylaniu, a często też ból zębów niewywołany przez obecność ubytków.
Rodzaje zapalenia zatok:
- ostre zapalenie zatok – jest to nagle rozpoczynająca się infekcja trwająca nie dłużej niż 4 tygodnie, która przy zastosowaniu prawidłowego leczenia nie pozostawia żadnych przetrwałych następstw,
- nawracające ostre zapalenie zatok – można je rozpoznać, jeśli występują co najmniej 4 epizody zapalenia zatok w ciągu roku, każdy z nich trwa 7-10 dni. Bez cech świadczących o przewlekłym zapaleniu zatok,
- zapalenie podostre – określa się jako trwające od 4 do 12 tygodni. Uważa się, że regeneracja błony śluzowej zatok po takim okresie choroby jest możliwa i nie dochodzi do zmian przetrwałych,
- przewlekłe zapalenie zatok – to proces, który trwa dłużej niż 12 tygodni. Zwykle jest on efektem nieprawidłowo leczonego ostrego (często nawracającego) lub podostrego zapalenia zatok,
- zaostrzenie przewlekłego zapalenia zatok – występuje wówczas, gdy stan stacjonarny, charakterystyczny dla obrazu przewlekłego zapalenia zatok, nagle ulega pogorszeniu, z zaostrzeniem objawów, gorączką, nasileniem dolegliwości bólowych. Po odpowiednim leczeniu następuje powrót do stanu wyjściowego (lecz nie do pełnego zdrowia).
Powierzchnię błony śluzowej zatok wyścieła nabłonek wielorzędowy, urzęsiony (migawkowy, oddechowy). Znajdują się tu także liczne komórki kubkowe, produkujące wydzielinę śluzową. W warunkach fizjologicznych wydzielina śluzowa stale produkowana w zatokach jest z nich usuwana dzięki transportowi śluzowo-rzęskowemu i poprzez naturalne ujścia zatok przemieszczana do jam nosa. Z punktu widzenia anatomii bocznej ściany nosa najważniejszym miejscem jest tzw. kompleks ujściowo-przewodowy (ostiomeatal complex), w którym pod małżowiną nosową środkową znajduje się ujście zatoki czołowej, szczękowej i komórek sitowych przednich. W warunkach fizjologicznych środowisko zatok przynosowych jest jałowe. Sytuacja zmienia się, jeśli dochodzi do upośledzenia mechanizmu transportu wydzieliny.
Praprzyczyną nieomal każdego ostrego zapalenia zatok jest zaleganie wydzieliny spowodowane utrudnieniem jej odpływu do jamy nosa. Postuluje się, iż najczęściej pierwotnie dochodzi do upośledzenia ruchomości rzęsek, jak również do zmniejszenia ogólnej liczby komórek urzęsionych w nabłonku.
Objawy zapalenia zatok
Ostre zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych przebiega z licznymi ogólnoustrojowymi i miejscowymi objawami. Do objawów ogólnoustrojowych zaliczyć można gorączkę, złe samopoczucie, zmęczenie i osłabienie. Miejscowo wyróżnia się objawy główne, najbardziej charakterystyczne dla zapalenia zatok przynosowych i objawy dodatkowe.
Objawy główne:
- zatkany nos
- gęsta wydzielina z nosa o kolorze żółtym lub zielonym
- ból lub tkliwość (bolesność uciskowa) twarzy
- nasilenie bólu przy pochylaniu
- ból zębów
Objawy dodatkowe:
- gorączka (>38 st. C)
- kaszel spowodowany spływaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła
- pogorszenie węchu
- obrzęk tkanek miękkich w okolicy oczu
- nieprzyjemny zapach z ust
Do rozpoznania o.z.z. należy stwierdzić co najmniej 2 spośród objawów głównych lub 1 objaw główny i co najmniej 2 dodatkowe albo potwierdzić obecność ropnej wydzieliny w jamie nosa.
Domowe sposoby na zapalenie zatok
W początkowym etapie zapalenia zatok możliwe jest leczenie objawowe. Najczęściej bowiem mamy wtedy do czynienia z infekcją o podłożu wirusowym. Domowe sposoby na zatoki to m.in. inhalacje, które ułatwiają odpływanie zalegającej wydzieliny. Wystarczy nalać do miski gorącą wodę i wdychać powstają parę przez kilka minut, 3-4 razy dziennie. Podobny efekt dają okłady z gorącego ręcznika.
Bardzo ważne jest też nawilżanie błony śluzowej, np. roztworem soli fizjologicznej, a także przyjmowanie dużej ilości płynów. Ból zatok złagodzi też płukanie dostępnymi w aptece preparatami do samodzielnych irygacji.
Lekarz pierwszego kontaktu może zalecić pacjentowi przyjmowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, które złagodzą ból zatok, a także kropli obkurczających błonę śluzową nosa i zatok. Nie należy ich jednak stosować dłużej niż 7 dni.
Leczenie zapalenia zatok
Zapalenie zatok jest bardzo częstym rozpoznaniem w praktyce zarówno lekarzy rodzinnych, jak i otolaryngologów. Ocenia się, że rocznie ostre ropne zapalenie zatok dotyka 10-15% społeczeństw Europy. W Niemczech stwierdza się ponad 6 milionów przypadków ostrego ropnego zapalenia zatok każdego roku. W USA liczba ta sięga 20 milionów. Jest to także jedna z częstszych dolegliwości wymagających stosowania antybiotykoterapii. We Francji około 7% wszystkich antybiotyków jest przepisywana w celu leczenia zapalenia zatok. W USA na leczenie zapalenia zatok wypisywane jest 7-12% wszystkich leków przeciwbakteryjnych. Poza tym ostre i przewlekłe zapalenie zatok znajduje się pośród 10. stanów chorobowych, które wpływają na wzrost kosztów pracy w USA.
Antybiotyki na zatoki stosuje się w przypadku nieskuteczności domowej terapii. Jeśli objawy infekcji utrzymują się powyżej 14 dni lub wystąpiła wysoka gorączka (powyżej 39°C) bądź znaczny obrzęk tkanek oczodołowych, laryngolog może zadecydować o podaniu antybiotyku. Kuracja trwa od 10 do 14 dni – nie należy jej przerywać wcześniej, nawet jeśli objawy zapalenia zatok całkowicie ustąpią.
W przypadku braku poprawy po upływie 7 dni należy powiedzieć o tym lekarzowi – być może konieczna okaże się zmiana antybiotyku.
Ostre zapalenie zatok nie zawsze ma podłoże wirusowe lub bakteryjne. Jeśli istnieje podejrzenie tła alergicznego, lekarz może zadecydować o zastosowaniu glikokortykosteroidów w formie kropli do nosa. Znacznie rzadziej ostre zapalenie zatok ma etiologię grzybiczną – w takim wypadku podaje się pacjentowi leki przeciwgrzybiczne lub podejmuje decyzję o leczeniu operacyjnym.
Leczenie zapalenia zatok, szczególnie występującego w formie nawracającej lub przewlekłej, może wymagać dokładniej diagnozy przy użyciu endoskopu. Często bowiem przyczyną choroby są nieprawidłowości w obrębie nosa i zatok, np. skrzywiona przegroda nosowa, obecność polipów czy przerost małżowin nosowych. Endoskopowa mikrochirurgia wewnętrznosowa to nowoczesna, zaawansowana forma leczenia, w której wykorzystuje się kamery, źródła światło i mikronarzędzia chirurgiczne. Taka forma terapii jest najmniej inwazyjna i pozwala pacjentowi szybko powrócić do formy.